Wanneer is er sprake van overmacht?

Overeenkomsten die worden gesloten, moeten worden nagekomen, dat is nu eenmaal de regel. Wordt dat niet gedaan, dan kan er aan de hand van bijvoorbeeld wanprestatie actie worden ondernomen tegen die inbreuk. Toch zou dat niet altijd gerechtigheid opleveren: soms kan de omstandigheid dat de overeenkomst niet wordt nagekomen namelijk niet worden toegerekend aan de schuldenaar. In zo’n geval kan er sprake zijn van overmacht. Met de situatie waar we ons nu in verkeren, staat dit leerstuk deze tijd hoger op de agenda. De vraag is dan ook wanneer sprake is van overmacht en wat dit betekent voor de verplichtingen over en weer tussen partijen?

Eén van de uitgangspunten in het verbintenissenrecht is dat overeenkomsten moeten worden nagekomen. Niet nakoming (waaronder ook het niet tijdig nakomen) kan resulteren in een verplichting de schade die de ander daardoor lijdt te vergoeden. Dit uitgangspunt gaat niet op als er sprake is van overmacht. Van overmacht is sprake als de tekortkoming niet is te wijten aan de schuld van de schuldenaar en het risico van de tekortkoming niet voor zijn rekening komt.

Slechts in uitzonderlijke gevallen zal een beroep op overmacht kans van slagen hebben. Een afwijking van de hoofdregel in het verbintenissenrecht vergt nu eenmaal een zorgvuldige afweging. Daarbij spelen de omstandigheden van het geval een belangrijke rol. Bij de beoordeling spelen vragen een rol als: betreft het persoonlijke omstandigheden die alleen deze specifieke schuldenaar betreffen, was de kans dat de omstandigheden zich zouden voordoen voorzienbaar en had de schuldenaar maatregelen kunnen nemen of zich tegen deze omstandigheden kunnen verzekeren?

Op overeenkomsten zijn vaak algemene voorwaarden van toepassing. Dergelijke voorwaarden voorzien over het algemeen in bepalingen die gaan over overmachtsituaties. Vaak wordt er in de algemene voorwaarden omschreven in welke concrete situaties er sprake is van overmacht. Denk aan “overstroming, aardbeving, staking, oorlog, gewijzigde overheidsmaatregelen”.

Ook in contracten zelf kunnen voorwaarden zijn opgenomen die invulling geven aan het begrip overmacht, randvoorwaarden stellen voor het doen van een beroep op overmacht en de gevolgen daarvan bepalen. Partijen bij een overeenkomst kunnen contractueel onder meer de omstandigheden die overmacht opleveren beperken (bijvoorbeeld door middel van garanties) of uitbreiden (bijvoorbeeld door middel van exoneraties).

In het geval van een overmachtsituatie zal eerst gekeken moeten worden naar wat partijen zijn overeengekomen in hun overeenkomst of de daarop van toepassing verklaarde algemene voorwaarden. Indien geen overmachtsclausule is opgenomen, dan valt men terug op de wettelijke bepaling. Door, voorafgaand aan het sluiten van de overeenkomst, overleg te hebben met de wederpartij over de vraag welke situaties wel of juist niet aangemerkt worden als overmacht kan achteraf een heleboel discussie voorkomen worden.

Een belangrijke les voor de praktijk is dan ook om in het contract of de algemene voorwaarden een goede regeling op te nemen voor overmacht die is afgestemd op de onderneming. In een goede clausule is niet alleen geregeld wat onder overmacht wordt verstaan, maar ook wat de gevolgen zijn en wat de rechten en verplichtingen in geval van (dreigende) overmacht zijn.